روزنامه شرق: زير آن برج بلند كسي
آرميده است. صاحب آن آرامگاه قديمي مربوط به قرن چهارم هجري است. زير آن
برج بلند آجري كه در ميانه شهر گنبد كاووس قرار دارد قابوس بن وشمگير به
خواب ابدي رفته است. شمس المعالي قابوس بن وشمگير آل زيار دانشمند،
هنرمند و مشوق علم و هنر بوده كه قبل از مرگ دستور ساخت آن را مي دهد.
بقعه آرامگاه وي كه بناي آجري است در اعداد بزرگ ترين مفاخر معماري قرن
چهارم هجري است و در شمال شرقي ايران در شهر گنبد كاووس قرار دارد. اين
بناي معروف كه يكي از بلندترين آثار تاريخي جهان به شمار مي آيد بر فراز
تپه خاكي كه قريب ۱۵ متر از سطح زمين بلندتر است قرار دارد. اين بنا در
سال ۳۹۷ هجري قمري و ۳۷۵ هجري شمسي و در زمان سلطنت شمس المعالي قابوس بن
وشمگير و در شهر جرجان كه پايتخت پادشاهان آن ديار بوده بنا شده است.
بنايي كه از هزار سال پيش تاكنون بر فراز تپه اي خاكي استوار است در عين
سادگي يكي از غرو رانگيزترين بناهايي است كه نه تنها در خاك ايران بلكه
در سراسر جهان شناخته شده است و مورد توجه بسياري از جهانگردان و باستان
شناسان است.
آرامگاه قابوس بن وشمگير بدون هيچ تزئيني است. فقط بنايي است آجري كه
ارتفاع آن كلاه از سر مي اندازد.
داخل ميل فقط يك كتيبه وجود دارد كه بر ديوار آن نصب شده كه تاريخ ساخت و
اينكه آرامگاه متعلق به كيست در آن درج شده است. پروفسور ارتورافام پوپ
در مورد اين بنا چنين نوشته است: «در زير سمت شرق كوه هاي البرز و در
برابر صحرا هاي پهناور آسيا يكي از بزرگ ترين شاهكار هاي معماري ايران با
تمام شكوه و عظمت خود قد برافراشته است. اين بنا گنبد قابوس بقعه آرامگاه
قابوس بن وشمگير است. برج آرامگاه از هرگونه آرايش مبراست. براي جنگنده
اي با نيروي ايمان و در قتال رودرروي، پادشاهي شاعر در نبرد با ابديت،
آيا آرامگاهي چنين عظيم و مقتدر وجود دارد؟محمدعلي قورخانچي نيز تحقيقي
در مورد گنبد قابوس داشته و در كتاب نخبه سينيه خود گنبد قابوس را در نيم
فرسخي خرابه هاي شهر جرجان دانسته و نظيري را براي اين گنبد در ايران
زمين موجود ندانسته است. در معماري سنتي ايران چنين بنا هاي عظيم و كشيده
اي كه ميل نيز ناميده مي شوند و در طول راه ها براي راهنمايي و تعيين
مسير كاروان ها احداث مي شده زياد برمي خوريم ولي هيچ كدام آنها به پاي
عظمت گنبد قابوس نمي رسند.اين بنا شامل سه قسمت شالوده، ساقه و گنبد
مخروطي است كه مجموعاً ۵۵ ارتفاع دارد.
ساقه اين ميل با نماي دايره اي پره دار با ارتفاع ۳۷ متر بر روي پايه اي
مدور (شالوده) قرار گرفته كه تنها دو متر از آن بيرون زمين است و براساس
مطالعات به عمل آمده بخش بزرگي از آن در دل زمين فرو رفته است.در بدنه
ساقه بنا ۱۰ پره مثلثي شكل با فواصل معين و با تناسب و زيبايي كامل قرار
گرفته است كه علاوه بر زيبايي از حجم ساده و بي قواره ساقه كاسته و موجب
استحكام بنا شده است.رنگ آجر هاي قرمز به كار رفته در اين گنبد به علت
تابش نور خورشيد در طول قرن ها به رنگ زرد طلايي درآمده كه خود بر زيبايي
آن افزوده است.شكل آجر هاي به كار رفته در بنا به جز آنهايي كه در بدنه
استفاده شده اند، معمولي و يكسان است.بدنه بنا از آجر قرمز رنگ كه به
خوبي به ملاط چسبيده و سخت توپر و يكپارچه و در نهايت پختگي و يكپارچه
اند، ساخته شده است.
گنبد مخروطي بنا به ارتفاع ۱۸ متر بر روي ساقه بنا شده است. اين گنبد
برخلاف اكثر برج ها و گنبد هاي آرامگاهي بدون هيچ واسطه اي بر روي بدنه
برج قرار گرفته و شيب تند و سطح صاف و صيقلي آن به ماندگاري گنبد كمك
فراوان كرده است.درون بناي گنبد قابوس، ساده و تنها با اندود گچ پوشش
يافته كه با گذشت زمان به سياهي گراييده است.اين بنا با وجود استفاده
بسيار كم از عناصر تزئيني داراي ساختار هاي متناسب، موزون، مستحكم و
زيباست كه نوعي احساس شكوه و زيبايي را به بيننده القا مي كند.
تنها تزئين اين ساقه در بالاي در ورودي مشتمل بر دو رشته كتيبه آجري به
خط كوفي است كه يكي در ارتفاع هشت متري از سطح زمين و ديگري زير پاكار
گنبد تعبيه شده است.عرض اين كتيبه ها ۸۰ سانتي متر و بر روي هر كدام دو
سال ۳۹۷ هجري قمري و ۳۷۵ هجري شمسي نوشته شده است. اين كتيبه ها عاري از
هرگونه پيرايه و تزئين هستند و همچون خود گنبد تنها به استحكام و
ماندگاري آنها توجه شده است.خطوط و حروف كتيبه ها با آجر هاي ساده
قرمزرنگ كه روي آنها به صورت برجسته و بسيار زيبا و ظريف تراشيده شده
است، بدون هيچ گونه روكشي در درون قاب هاي آجري جاي گرفته اند.
يكي از دلايل ماندگاري اين كتيبه ها پختگي آجر قرمز و استحكام آن است كه
هنوز پس از گذشت بيش از هزار سال تقريباً سالم مانده و تكرار يك متن در
دو جاي بنا نيز به ماندگاري محتواي كتيبه ها كمك بزرگي كرده است.
قابوس بن وشمگير در سال ۴۰۲ هجري قمري يعني ۵ سال پس از ساخت اين گنبد
وفات يافت. اين بنا در فهرست بناهاي تاريخي ايران به ثبت رسيده است.