مقوله ي پسوندهاي وابسته به بُن واژه ها در زبان هاي تركي تدوين و
تشريح قابل ملاحظه اي را در دستور زبان ها بطور مشخص زبان تركي پيدا
كرده است. در ساليان اخير وجود نوشته ها در نشريات علمي در زمينه ي
زبان هاي كم پژوهش شده، مانند زبان هاي توفالاري، چوليمي، سالاري و
زبان اويغوري، تاحدودي امكان پردازش قياسي_ تطبيقي در زمينه هاي پژوهش
مقولات مورد بحث و شناسايي پاره اي قانومندي ها و قواعد شكل گيري،
دگرگوني و توسعه آن را گسترش داد. پژوهش نگاره هاي صرفي پسوندهاي واژه
ها نشان مي دهد، كه ناهمساني ها و ديگرگوني ها بطوركلي در ساخت هاي
پسوند هاي وابسته اول شخص و دوم شخص جمع ديده مي شوند. ديگرگوني ها در
پسوند هاي اول شخص جمع تنها در شكل آواشناسي وجوددارند. در پاره اي
زبان ها اين پسوند ها با « ب » برآمده از لب و در ديگر زبان ها با « م
» برآمده از لب و در زبان هاي سوم با « و » برآمده ازلب و دندان آغاز
مي شوند. در زبان هاي لونبر و چوليم پسوند ها با « ب » برآمده از لب و
« و » برآمده از لب و دندان و در زبان تاتارهاي بارابين با« ب » و « م
» همزيستي دارند. ناهمساني ها در پسوند هاي وابسته دوم شخص جمع جنبه
ساختاري دارند. درنموداربيشترزبان هاي تركي در پسوندهاي دومشخص جمع،
پسواژه « نگيئز»و واريانت هاي فونتيكي آن مي آيد،كه آشكارا از نگاره
هاي صرفي پسوندهاي وابسته،كه در زير آورده مي شود، سرچشمه مي گيرند.
نگاره
صرف پسوندهاي وابسته درزبان آذربايجاني
جمع
مفرد
ميئز miz_
ميزmyz
، موزmuz
_ موُز müz
_ م ،ا يئم _ا يم ، اوم _ اوُم
اول شخص
يئميئز _ يميز، اوموز _ اوُموُز
_ نيئز _ نيز، نوز ، نوُز ، يئنيئز _ ينيز _ اونوز _ اوُنوُز
_ ن ،ا يئن ،ا ين ، اون _
اوُن
دوم شخص
_ا يئ i
_ا ي y
، او u_
اوُ ü
_ ا يئ _ اي ، او _ اوُ _سيئ _ سي، سو_
سوُ سوم شخص
نگاره صرف پسوندهاي وابسته در زبان باشقيري
جمع
مفرد
_ بئز
_ بِز _ بؤز böz
_ يئبيئزibiz
_ اِبز
ebez
، اُبوز oboz
_ اؤبؤزöböz
_م ، ايئم _ا يم em
، اُم om
_ اؤم öm
اول شخص
_ غيئز _ گِز ، غُز _ گؤز ، يئغيئز _ اِگِز ، اُغُز ،
اؤگؤز _ نگ ، يئنگ _ اِنگ ،
اُنگ _ اؤنگ دوم شخص
_ لاريئ _لآره ، داريئ _ دَره ، زاريئ ، زِره ، تاريئ ،
تاَره _ا يئ ، _ اي ، _ اُ
o
_ اؤö
_ هيئ سوم شخص
_ هه ، هو ho
_ هؤhö
زبان هاي آذربايجاني، باشقيري، غاغاوز، قزاقي، قارايم، قره قالپاقي،
توميق، نوغاني، تاتاري، زبان تاتارهاي بارابين، تاتارهاي كريمه، تركي
تركيه، تركمني، ازبكي و ياكوتي به اين گروه زبان ها تعلق دارند. در
ساير زبان هاي تركي با نمودار متعلقات دوم شخص جمع پسوند يا ضميمه «
نگلار » ، متشكل از متعلقات ضميمه دوم شخص « نگ » و ضميمه جمع « لار »
و واريانت هاي آواشناسي آن « نگار »، « غار » مي آيد. براي نمونه
نگاره هاي صرفي پسوند هاي وابسته را در زبان هاي اويغوري، توويني و
آلتايي را مي آوريم.
نگاره
صرف پسوند هاي وابسته در زبان اويغوري
جمع
مفرد
_ ميئز _ يئميئز ، اوميز _ اوُميئز
ümiz
_ م _ا يئم _ اوم _ اوُم
اول شخص
_ نگلار _ يئنگلار ، اونگلار _ اوُنگلار
ünglar
_ نگ _ يئنگ ، اونگ _ اوُنگ
دوم شخص
_ ايئ _
سيئ
_ا يئ _ سيئ سوم
شخص
نگاره
صرف پسوند هاي وابسته در زبان آلتايي
جمع
مفرد
_ بيس
_ بيئس ، ايس _ا يئس _ ايبيس _ ايئبيئس
_ م _
ايم _ا يئم _
اول شخص
_ غار
_ گِر، ايغار _
ايئگِر
_ نگ ، اينگ _
يئنگ دوم شخص
_ا يئ _ اي ، زي _ زيئ
_ اي _ ايئ _ زي _
زيئ سوم شخص
بسته به نمودارهاي متعلقات ، تقسيم زبان هاي معاصر به گروه ها و گروه
هاي فرعي را ممكن است به شرح زير نشان داد.
# « نگيز » و واريانت هاي آن .
1- نگيز ، نگيئز . . . _ زبان هاي آذربايجاني، غاغاوز، قزاقي، قره
قالپاقي، نوغاني، تاتارهاي بارابين ، تاتارهاي كريمه، تركمني و ازبكي
.
2- غيز ، گيئز . . . _ زبان هاي باشقيري، بالغاري، غاراچايي، فوميقي،
تاتاري و ياكوتي .
3- ايز ، ايئز . . . _ زبان كارايم .
# « نگلار» و واريانت هاي آن.
1- نگلار ، نگلِر . . . _ زبان هاي اويغوري و چوليمي .
2- نگار ، نگِر. . . _ زبان هاي قرقيزي ، توفالاري، توويني و هاكاسي .
3- غار ، گِر . . . _ زبان آلتايي .
در پسوند هاي زبان شري ، در متعلقات دوم شخص جمع نمودار و عناصري مي
آيند كه در قياس با پسوند هاي متعلقات دوم شخص جمع « نگلار » ، به صورت
عكس آن پيروي مي كند . در آغاز ضميمه جمع « لار » ( و واريانت هاي آوا
شناسي آن ) و سپس ضميمه متعلقات دوم شخص مفرد « نگ » : _ لار _ ينگ،
لِر _ يئنگ، _ نار _ ينگ، نِريئنگ، _ تار _ ينگ، تِر_ يئنگ .
بلحاظ بافت ، وجودِ دونوعِ مختلفِ نمودار متعلقات دوم شخص جمع در زبان
هاي تركي ، امكان اين تصور را مي دهد كه تحول ، شكل گيري و رشد آنها به
دو شكل مختلف پيش رفته است . شكلِ مبداء ، نخستين نمونه است . در آثار
نوشتاري اورخون _ ينيسي پسوند «
نگيز » و واريانت هاي آواشناسي آن عمل مي كرده است . تنها در زبان
اويغور باستان وجود پسوند هاي نوع اول و دوم ديده مي شود . و . م .
ناسيلف در مقاله خود به نام « زبان اويغوري باستان » ياد آور مي شود،
كه شكل « نگلار » ظاهرا براي بيان رابطه احترام آميز نسبت به شخص مقدس
و خدا و همچنين نسبت به شخص بلند پايه پديد آمده است . به تدريج ساختِ
« نگلار » جايِ ساخت « نگيز » را گرفته ، كه در زبان اويغوري تنها
براي بيان ادب متداول شده است . همين موقعيت در زبان قيرقيزي نيز وجود
دارد. ارائه نگاره هاي صرفي پسوند هاي وابسته و متعلقات زبان هاي
قيرقيزي و اويغوري در شكل كامل آن از حوصله اين مقاله خارج است . از
روي همساني با زبان اويغوري و احتما لا هم تحت تاثير مستقيم آن ،
متعلقات پسوند هاي دوم شخص جمع ، هم در زبان هاي سيبري: آلتايي،
توفالاري، هاكاسي و چوليمي تكامل يافته است . زبان هاي سالاري و
اويغوري در موقعيت جداگانه اي قراردارند. در اين زبان ها فرم هاي واحد
متعلقات پسوندها هم براي مفرد و هم براي جمع وجود دارند. در زبان هاي
اويغوري زرد ، پسوندهاي واحد براي اول شخص و دوم شخص نيز وجود دارند .
نگاره هاي پسوند هاي وابسته دراين زبان ها چنين هستند.
زبان
اويغورهاي زرد
زبان سالاري
_ نگ
،
_ م ،
اول شخص
_
نگ
_ نگ ،
دوم شخص
_ا يئ _ سيئ ، ا ي _ سي
_ ايئ _ سي
، سوم شخص
همساني و همگوني پسوند ها براي مفرد و جمع ، همچنين در زبان هاي
اويغورهاي زرد براي اول و دوم شخص، وجود اجباري صفت مشخصه اسمي كه در
زبان اويغورهاي زرد با ساخت حالت اضافه ضماير شخصي بيان شده ، مستلزم
است و همچنين در زبان سالاري _ متناسب با ضمير ملكي است .
در زبان هاي اويغور هاي زرد : «
مِنيئنگ ملانگ » ( كودك من ) ،« سِنيئنگ ملانگ » ( كودك تو ) ، «
غُنينگ ملاسي
» ( كودك او ) ،
« ميستِرنينگ ملانگ
»
( كودك ما ) ، « سيئلِرنينگ ملانگ » ( كودك شما ) ، « غُلارنينگ ملاسي
» ( كودك آنها ) در زبان سالاري : « ميئنيئگي ايئنيئم » ( برادر من )
، « سيئنيئگيئ ايئنيئگ » ( برادر تو )، « آنيئگيئ ايئنيئسيئ » ( برادر
او )، « پيئسيئنيئگيئ ايئنيئم »( برادر ما ) ،« سيئليئنيئگيئ ايئنيئنگ
» ( برادر شما ) ، « ولانيئگيئ ايئنيئسيئ
inisi
vulanigi
» ( برادر آنها ) . براي به پايان رساندن اين نوشته بگونه اي كوتاه و
اشاره وار نگاره هاي صرفي تركمني و آلتايي آورده مي شود.
زبان تركمني
مفرد
جمع
اول شخص دوم
شخص سوم شخص اول شخص
دوم شخص سوم شخص
_م _ نگ _ا
يئ _ ميئز
_ نگيئز _ا يئ
_ ا يئم _ يئنگ _ ا
ي _ ميز
_ نگيز _ ا ي
_ ايم _ ينگ _
سيئ _ يئميئز _
يئنگيئز _ سيئ
_ اوم _ اونگ _
سي _
ايميز _ اينگيز _ سي
_ اوُم _
اوُنگ
_ اوميئز _ اونگيئز
_ اوميز _ اونگيز
آلتايي
_ م _ نگ
_ا يئ _
بيئس _ غار _ا يئ
_ ا يئم _ا يئنگ
_اي _
بيس _ گِر _ اي
_ايم _ اينگ _
زيئ _ ا
يئس _ ا يئغار _ زيئ
_
زي _
ايس _ ايگِر _ زي
_ ا يئبيئس
_
ايبيس
rahimkakai@yahoo.de
|